مواد شیمیایی به ترکیبات و عناصری اطلاق میشود که در واکنشهای شیمیایی با دیگر ترکیبات خواص و ویژگیهای جدید را ایجاد میکنند. به عبارتی میتوان بیان نمود که مواد و ترکیبات شیمیایی یکی از ارکان اصلی در فرایندهای صنعتی هستند که در توسعه و پیشرفت صنایع گوناگون نقش کلیدی و حائز اهمیت دارند.
مواد شیمیایی صنعتی به ترکیباتی گفته میشود که به صورت مستقیم در تولید و فرآوری محصولات صنعتی به کار میروند. ترکیباتی مانند اسیدها، بازها، نمکها، هیدروکربنها، آلدهیدها و پلیمرها در این دسته قرار میگیرند. این ترکیبات در صنایع مختلف به ویژه تولید پلاستیک، رنگها، مواد شوینده، مصالح ساختمانی و تجهیزات الکترونیکی کاربرد دارند. ترکیبات شیمیایی صنعتی از نظر فرمول شیمیایی، ویژگیهای فیزیکی و نحوه عملکرد در فرایندهای تولید با یکدیگر متفاوت هستند.
این نوع مواد ترکیباتی هستند که برای تولید انواع داروها و محصولات بهداشتی مورد استفاده قرار میگیرند. قرارگیری این مواد تحت استانداردهای دقیق و فرایندهای کنترل کیفیت موجب اطمینان از ایمنی و اثربخشی دارو میشود. این ترکیبات شیمیایی شامل آنتی بیوتیکها، مسکنها و مواد فعال دارویی هستند که در درمان بیماری و بهبود سلامت افراد نقش دارند.
مواد شیمیایی کشاورزی عبارتند از آفت کشها، کودها و مواد اصلاح کننده خاک که در جهت افزایش تولیدات کشاورزی و محافظت از گیاهان در برابر آفات و بیماریها استفاده میشوند. این مواد به صورت محلول، پودر و یا گرانول تولید میگردند و در کشاورزی صنعتی به منظور افزایش بهرهوری و کیفیت محصولات مورد استفاده قرار میگیرند.
این مواد شامل مواد افزودنی، نگهدارندهها، طعم دهندهها و رنگهای مصنوعی هستند که برای بهبود کیفیت، طعم، ظاهر و نگهداری مواد غذایی به کار میروند. این مواد مطابق با استانداردهای بهداشتی و ایمنی تولید میشوند و برای مصرف انسان بیضرر هستند.
مواد اولیه شیمیایی به عنوان بلوکهای سازنده محصولات نهایی در صنعت شناخته شده اند. این مواد اولیه یا از منابع طبیعی استخراج و یا با بهرهگیری از مواد شیمیایی دیگر تهیه میشوند. استفاده از مواد پایه و اولیه شیمیایی در صنایع مختلف، از فرایند تولید گرفته تا نوآوریهای صنعتی امری غیر قابل اجتناب است. به عنوان مثال، ترکیبات پایهای مانند اتیلن، پروپیلن و بنزین در صنعت پتروشیمی به عنوان مواد اولیه برای تولید انواع پلاستیکها و سایر محصولات شیمیایی استفاده میشوند. مواد اولیه در صنعت داروسازی به ترکیبات فعال دارویی میگویند که در تولید داروهای درمانی به کار می روند. این مواد اولیه از بالاترین کیفیت برخوردارند و تحت بررسی دقیق آزمایشگاهی قرار میگیرند.
بازار مواد شیمیایی تهران به دلیل موقعیت جغرافیایی خاص و ارتباط نزدیک با کارخانههای تولید کننده در نقاط کشور و حتی خارج از ایران، بزرگترین و پررونقترین بازار فروش مواد شیمیایی در خاورمیانه شناخته شده است. این بازار شامل خریداران عمده مواد شیمیایی از صنایع مختلف، شرکتهای بازرگانی و توزیع کنندگان است که تمامی این خریداران نیازهای خاص خود را از لحاظ کیفیت، قیمت و زمان تحویل دارند. در این بازار علاوه بر عرضه مواد اولیه شیمیایی، فروش انواع ترکیبات شیمیایی صنعتی و مصرفی نظیر ترکیبات شیمیایی آزمایشگاهی و دارویی نیز صورت میگیرد. این بازار تحت تاثیر عواملی مانند قیمت جهانی نفت، نرخ ارز، تحریمها و تغییرات سیاستهای اقتصادی قرار دارد.
خرید مواد اولیه شیمیایی نیازمند رعایت اصول علمی، اقتصادی و تجاری است. از آنجا که خرید مواد شیمیایی با مقادیر عمده صورت میپذیرد، قیمت و کیفیت این مواد اهمیت زیادی دارد. به همین دلیل است که خرید این مواد باید با دقت و بررسی از تامین کنندگان انجام شود. در فرایند خرید این محصول باید قیمتها متناسب با شرایط بازار، وضعیت موجودی و تقاضای محصول باشند. از دیگر عوامل تاثیرگذار در خرید مواد شیمیایی میتوان به شرایط حمل و نقل، استانداردهای کیفیت و مجوزهای قانونی برای واردات یا تولید داخلی اشاره نمود. برخی از این مواد و ترکیبات شیمیایی باید گواهی خاص بهداشتی، ایمنی و زیست محیطی را داشته باشند. به عنوان مثال در صنعت داروسازی و یا مواد مصرفی در صنایع غذایی، دریافت تاییدیههای لازم از سازمانهای دولتی و نظارتی امری ضروری محسوب میشود.
فروش مواد شیمیایی در واقع فرایند عرضه این ترکیبات به صنایع مختلف است. در فرایند خرید و فروش این مواد، فروشنده باید اطمینان حاصل کند که این ترکیبات شیمیایی به درستی بستهبندی شده و از نظر کیفیت با استانداردهای مورد نظر مطابقت دارند. همچنین برای بسیاری از فروشندگان تحویل در زمان مقرر از اهمیت بالایی برخوردار است. فروش این محصولات به ویژه در بازارهای بین المللی به دلیل وجود مقررات گمرکی و تجاری چالشهایی را در پی دارد.
فرایند خرید و فروش این ترکیبات شیمیایی باید قرارداد تجاری دقیق و شفافی تنظیم شود تا از بروز مشکل در مراحل مختلف پیشگیری گردد این قراردادها شامل موارد ضروری مانند میزان مواد شرایط تحویل کیفیت مورد انتظار و قیمت گذاری شفافی باشد.
به مجموعه فعالیتهایی که با خرید، فروش، واردات و صادرات مواد شیمیایی مرتبط است، بازرگانی میگویند. شرکتهای بازرگانی نقش واسطه بین تولید کنندگان و مصرف کنندگان را ایفا مینمایند و در بسیاری از مواقع این مواد را از کشورهای مختلف وارد و در بازار داخلی توزیع میکنند. بازرگانی این محصولات نیازمند دانش تخصصی در زمینه فرایندهای شیمیایی ایمنی و همچنین آشنایی با قوانین و مقررات بینالمللی است. در ایران به دلیل وجود تحریمها و محدودیتهای تجاری، بازرگانی این ترکیبات شیمیایی با چالشهای متعددی مواجه میشود. برخی از مهمترین چالشها عبارتند از: تغییرات ناگهانی قیمتها، کمبود مواد اولیه، مشکلات حمل و نقل و پیچیدگیهای قانونی در واردات و صادرات.
در تعیین قیمت مواد شیمیایی، مجموعهای از عوامل پیچیده و تخصصی نقش دارند. این عوامل به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم بر هزینه تولید و عرضه این مواد تاثیر میگذارند.
هزینه مواد اولیه نقش عمدهای در تعیین قیمت نهایی مواد شیمیایی دارد. به عنوان مثال قیمت نفت خام، گاز طبیعی و دیگر منابع پایهای بر تولید مواد شیمیایی مبتنی بر هیدروکربن ها و گازهای طبیعی تاثیرگذارند. بخشی از هزینه تولید شامل حقوق و دستمزد کارکنان و هزینههای مرتبط با نیروی انسانی در فرایند تولید و نگهداری تجهیزات میشود.
تقاضا برای مواد شیمیایی در صنایع مختلف کشاورزی، داروسازی و خودروسازی میتواند بر قیمت آن تاثیر بگذارد. زمانی که میزان تقاضا برای یک ماده شیمیایی افزایش یابد و عرضه نتواند آن را پوشش دهد، قیمتها به مراتب بیشتر میشوند. عرضه این ماده شیمیایی به عوامل گوناگونی مانند ظرفیت تولید، محدودیت منابع و یا مشکلات در زنجیره تامین بستگی دارد. در شرایطی که تولید و یا تامین این محصول با مشکل مواجه میشود، قیمت آن افزایش مییابد.
در کشورهای وارد کننده تغییرات در نرخ ارز منجر به افزایش هزینه واردات مواد شیمیایی میشود. مخصوصاً در کشورهایی که وابسته به واردات مواد و ترکیبات شیمیایی از بازار جهانی هستند. تورم اقتصادی، هزینه های تولید و نرخ نهایی محصول را به صورت قابل توجهی افزایش می دهد. در دوران رکود اقتصادی، تقاضا برای بسیاری از مواد کاهش مییابد که در نهایت منجر به کاهش قیمتها میشود.
زمانی که تعداد تولید کنندگان و عرضه کنندگان در بازار زیاد باشد، رقابت ممکن است منجر به کاهش قیمتها شود. در مقابل در بازارهایی که رقابت کمتر است، یعنی تعداد تولید کنندگان محدود می باشد و قیمت ها افزایش مییابد.